Вводный курс белорусского языка/Введение

Общие положения

Язык практически идентичен по лексике украинскому, отличия порядка 5—10%, но отличные слова либо тождественны русским (например, горад вместо мiсто), либо обычно понятны по контексту и с украинской точки зрения воспринимаются как местные такие выразительные словечки, не влияющие особо на понимание.

Фонетика часто воспринимается как «похожая на русскую» из-за аканья, но это обманчивое впечатление, кроме аканья, для белорусского характерно яканье, дзеканье и прочие не наблюдающиеся в нормативной русской фонетике явления. На самом деле в области смягчения согласных есть и чисто польские явления, то есть фонетика одним краем походит на русскую, а другим — на польскую. Гласные в безударных слогах могут переходить в А или Я, но они там не редуцируются.

Особенности орфографии

Правописание фонетическое (отражает, например, переход О в А без ударения), и на кириллице, что облегчает изучение языка. Имеются альтернативные латинское и арабское правописание, но в массовом порядке не используются.

Белорусский алфавит имеет буквы I и Ў, не имеет букв Щ, И и Ъ.

Диграфы ДЖ и ДЗ обозначают единые слитные аффрикаты. Ж, ДЖ, Ш, Ч, Р — всегда твердые, например, рабiна, часта.

Д и Т при смягчении переходят в мягкие ДЗ и Ц.

Г фрикативное, как в украинском.

Апостроф употребляется, как русские Ь или Ъ разделительные, то есть обозначает раздельное произношение Е, Я, Ю, Ё и предшествующего согласного: аб’ява.

Ў обозначает неслоговое у: праўда.

З и С смягчаются перед мягкими согласными (сьнег).

Практика

Читайте текст из бевики об истории алфавита, пытайтесь четко произносить гласные в безударных слогах, даже если там и А:

Алфавіт сярэднявечнай кірыліцы (11 ст.) складаўся з 43 літар. У час развіцця беларускай мовы і алфавіту 15 літар былі вынятыя (апошнія 4 — усерасійскай рэформай правапісу 1918). Яшчэ 4 новыя літары былі дададзены, даючы, такім чынам, сучасны выклад з 32 літар.

Новымі літарамі былі:

• Літара «э» ((CYRILLIC) EH) з’явілася ў беларускіх тэкстах у кан. 15 ст.
• Літара «й» ((CYRILLIC) SHORT I) развілася з «и» ((CYRILLIC) I), спалучанай з дыякрытычным знакам, у кан. 16 ст. (параўн. у рускім алфавіце з 1735).
• Літара «ё» ((CYRILLIC) IO) узята з рускага алфавіту ў сяр. 19 ст. (параўн. у рускім алфавіце з 1797).
• Літара «ў» ((CYRILLIC) SHORT U) была прапанавана рускім лінгвістам П. А. Бяссонавым у 1870.

У сучаснай форме, беларускі алфавіт фармальна існуе з моманту афіцыйнага прыняцця граматыкі Б. Тарашкевіча для выкарыстання ў савецкай школьнай сістэме (1922; іначай, з моманту выдання самой граматыкі (1918)). Перад гэтым выкарыстоўваліся некалькі неафіцыйных варыянтаў алфавіту на базе тагач. рускага, з дробнымі ўзаемнымі адрозненнямі.

У 1920-х, асабліва на Беларускай Акадэмічнай Канферэнцыі (1926), прапаноўваліся разнастайныя змяненні ў алфавіце. Найбольш абмяркоўваліся замена «й» на «ј» ((CYRILLIC) JE), і/або замена «е», «ё», «ю», «я» на «је» (або «јє»), «јо», «ју», «ја» (на падабенства сербскага правапісу), адпаведна, і/або замена «ы» на «и» (на падабенства ўкраінскага правапісу), і/або ўвядзенне літары «ґ» і/або ўвядзенне спецыяльных графем ці лігатур для афрыкатных «дж», «дз» і інш. Час ад часу пэўную ўвагу атрымлівалі прапановы ўвядзення лацінскага пісьма (напр., прапанова Жылуновіча на Беларускай Акадэмічнай Канферэнцыі (1926)). Аднак, нішто з гэтага не было ажыццёўлена.

Вядомы беларускі лінгвіст Ян Станкевіч у сваіх пазнейшых працах прапанаваў цалкам іншы выклад алфавіту (гл. таксама: Беларускі лацінскі алфавіт):

Пояснения

літара — буква

апошнія — последние

сучасны — современный

спалучанай — соединенной

прапанавана — предложено

адрозненнямі — отличиями

абмяркоўваліся — обсуждались

працах — работах